Alina Harbat, tyflo- i oligofrenopedagog,
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Pucku
Narząd wzroku ? jako jeden ze zmysłów człowieka ? umożliwia przede wszystkim poznawanie otoczenia, pozwalając tym samym na zdobywanie doświadczeń.
Wzrok ma niebagatelne i wielokierunkowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka, umożliwiając mu zdobywanie wiedzy pośrednio przy wykorzystywaniu umiejętności czytania. Warunkuje również prawidłowe kształtowanie się orientacji przestrzennej oraz samodzielne poruszanie się oraz realizację czynności samoobsługowych i życia codziennego. Narząd wzroku jest podstawą wykonywania pracy zawodowej i pełnego udziału w życiu społecznym. Pozwala na właściwą tzw. ekspresję emocjonalną i funkcjonalną, co z kolei warunkuje komunikowanie się w sposób pełny.
Do uszkodzeń wzroku dochodzi w wyniku działania na niego różnych negatywnych czynników o różnej etiologii, które można podzielić na:
- wewnętrzne (tj. genetyczne, wrodzone, chorobowe);
- zewnętrzne (wszelkiego rodzaju urazy mechaniczne czy na skutek działania środków toksycznych).
Uszkodzenia te mogą mieć różną formę, nasilenie i złożoność, w związku z czym powodują takież zakłócenia w prawidłowości procesów poznawczych i w funkcjonowaniu codziennym człowieka warunkowanym narządem wzroku.
Zaburzone ? w mniejszym lub większym stopniu - odbieranie wrażeń wizualnych burzy strukturę powstawania spostrzeżeń i przebiegu myśli. Ogranicza również uczestniczenie człowieka w różnych formach rozrywki i możliwościach jego funkcjonowania w życiu codziennym. Wpływa także ujemnie na poziom samodzielności w różnych okolicznościach oraz na szybkość i jakość osiągania celu własnych upodobań i zamiłowań. Uszkodzony wzrok nie pozostaje również bez ujemnego wpływu na możliwości rozwijania własnej osobowości w życiu zawodowym i społecznym.
Niesprawność narządu wzroku - powodując szereg utrudnień poznawczych i funkcjonalnych ? zakłóca również prawidłowy rozwój emocjonalny. Poza tym - niezdolność do kontrolowania wzrokiem skutków wyrażanych emocji ? zarówno pozytywnych, jak i negatywnych ? powoduje kłopoty w ich wyrażaniu i odbieraniu.
Nieprawidłowo funkcjonujący wzrok jest przyczyną ujawniania się zachowań o cechach autystycznych - tzw. blindyzmów. Wynikają one z hipokinezy (małej ruchliwości wynikającej z życia w lęku przed doznaniem urazu) oraz z deprywacji sensorycznej (utrudnień w nabywaniu doświadczeń wynikającej z inwalidztwa wzroku). Najczęstsze blindyzmy to: kołysanie się, trzepotanie rękami, machanie ręką przed oczami, wpychanie palców w oczodoły, uderzanie głową o przedmioty czy rękami w głowę. Stanowią one dla dziecka źródło przyjemności i są czynnościami dostymulowywującymi zmysł wzroku.
Z drugiej strony jednak izolują je od poznawania rzeczywistości i stanowią poważną przeszkodę w prawidłowym nabywaniu doświadczeń. U osób z uszkodzonym wzrokiem obserwuje się też szereg odruchów obronnych, np. podnoszenie wysoko nóg na nieznanym terenie czy wyciąganie rąk przed siebie.
Niedowidzenie jest przyczyną frustracji, bo ogranicza realizowanie potrzeb człowieka. Postawy poznawcze i estetyczne nie mogą być w związku z tym w pełni realizowane, gdyż zaburzone jest wizualne poznawanie rzeczywistości, co wyraża się w nieadekwatności wyobrażeń w myśleniu i schematyzmie pojęć. Uszkodzony wzrok zawęża również możliwości kształcenia się i zdobywania zawodu, a także - zaznajamiania się z różnorodną literaturą (naukową, poezją, itd.). Poważnie ogranicza też rozwijanie umiejętności pisarskich oraz bogacenie doznań estetycznych z dziedziny sztuki (malarstwa, rzeźby), architektury czy wszelkiej twórczości artystycznej. Zaburza też orientację przestrzenną i poruszanie się, co z kolei daje niepełny kontakt z ludźmi i słabsze możliwości w codziennym funkcjonowaniu, np. załatwiania różnych osobistych spraw.
Świadomość istnienia tych przeszkód hamuje swobodę ruchów i zachowania się, co wpływa jednocześnie na ograniczenia w realizowaniu potrzeb osobistych i własną niezależność. Uszkodzony wzrok istotnie zmniejsza możliwości uniknięcia bólu, cierpienia, przykrości, leczenia. Świadomość stałej niepełnosprawności wpływa ujemnie na poczucie własnej wartości, siły i zdrowia oraz aktywizację własnych pragnień i predyspozycji.
Stała zależność od innych osób ? mniejsza lub większa ? powoduje napięcie emocjonalne, czego konsekwencją jest ograniczenie uczestnictwa w życiu społecznym. Uszkodzony wzrok - jako niepełnosprawność ? wywołuje poczucie inności, prowadząc do odczuwania upokorzeń i drwin, przy własnej bezbronności i bezradności. Ogranicza też możliwości zaspokajania potrzeby miłości i kontaktu osobistego, samodzielności i niezależności od innych, wyboru drogi życiowej i zawodu.
Osobowościowe konsekwencje upośledzenia zdolności widzenia ujawniają się zatem w stanach frustracyjnych wynikających z niemożności pełnej realizacji potrzeb psychicznych, co nie zawsze jednak wynika jedynie z niepełnosprawności narządu wzroku. Często przyczyną niezaspokojenia potrzeb społecznych jest odrzucająca postawa ludzi widzących, co u osób z uszkodzonym wzrokiem powoduje trudności w osiąganiu prawa do nauki, pracy, pełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym.
W sytuacjach frustracji najczęstszymi mechanizmami obronnymi u osób niewidomych i niedowidzących jest agresja. Zazwyczaj objawia się jako autoagresja ? w formie obwiniania się, obniżania swej wartości, wyrządzania sobie krzywdy lub jako zachowania negatywne czy oporne (utrudniające kontakt ze społeczeństwem, a nawet ? izolację społeczną). Dzieci niewidome często przejawiają rezygnację w postaci apatii, bierności, czego przyczyną najczęściej jest niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka już w życiu rodzinnym, nadopiekuńczość oraz niepowodzenia szkolne i brak wystarczających kontaktów społecznych.
Stąd ważne są postawy rodziców wobec dziecka ? akceptacja bądź odrzucenie, nadmierne lub zbyt niskie wymagania, zaniedbywanie lub nadmierne chronienie, które wpływają na zaspokojenie jego potrzeb psychicznych (bezpieczeństwa, miłości, szacunku, wzrostu i rozwoju, uczenia się, radości i zabawy, uspołecznienia, zaspokajania pragnień aspiracji), które są - w porównaniu z potrzebami dzieci widzących ? bardziej nasilone, gdyż ich zaspokajanie jest niedostateczne i zagrożone.
Skutkiem zaniedbań w zaspokajaniu potrzeb psychicznych dziecka z uszkodzonym wzrokiem ? zwłaszcza ze strony środowiska rodzinnego ? może być regres rozwojowy, pozorujący nawet upośledzenie umysłowe.
Niezbędne więc stają się oddziaływania terapeutyczne już od momentu wykrycia niepełnosprawności. W przypadku małych dzieci ? będzie to wczesne wspomaganie ich rozwoju, aby maksymalnie zapobiegać zakłóceniom w gromadzeniu doświadczeń, a tym samym - poważnym opóźnieniom rozwoju umysłowego oraz motoryki i uspołecznienia, rozwoju mowy, emocji, a nawet ? zahamowaniu wzrostu.
Małe dziecko z uszkodzonym wzrokiem nie ma motywacji do odpowiadania uśmiechem na uśmiech ani do wyciągania rąk do osób czy przedmiotów; nie wodzi za nimi wzrokiem, co nie sprzyja jego rozwojowi emocjonalnemu ani socjalnemu. Ma też poważnie ograniczone możliwości spontanicznego naśladowania czynności (uczenia się przez naśladownictwo), co może opóźniać u niego rozwój mowy oraz zaradność i samodzielność. Stąd tak ważne - zwłaszcza ze strony matki - jest jak najczęstsze mówienie do dziecka, objaśnianie wykonywanych czynności i częste przytulanie, a także wszelkie zabawy słowno-rytmiczno-dotykowe, czym zapewnia ona dziecku poczucie bezpieczeństwa i łagodzi u niego lękliwość. Niedowidzące niemowlę może z niechęcią leżeć na brzuszku i podnosić główkę, nie wyciągać rączek po zabawki (wolniej rozwija się koordynacja słuchowo-ruchowa) ani nie raczkować, nie bawić się własnymi rączkami ani nóżkami. Stąd w zabawie z dzieckiem niezbędne są przedmioty wydające dźwięk, który budzi jego zainteresowanie i skłania go do aktywności ruchowej. Niemniej istotne są również zabawy bazujące na kontakcie z różnymi powierzchniami i fakturami (twardymi, miękkimi, szorstkimi, gładkimi, itp.), co pomaga w przezwyciężaniu lęku przed dotykaniem przedmiotów ? zwłaszcza puchatych, wilgotnych, kleistych, stanowiąc jednocześnie przygotowanie dziecka do bezpiecznego i sprawnego poruszania się dzięki wykształconej orientacji w przestrzeni. Słabszy wzrok utrudnia mu bezpieczne poruszanie się, dlatego niezbędne jest też pokazanie dziecku stałego miejsca przedmiotów niebezpiecznych (ostrych, tłukących się, itp.) i ustalenie z nim sposobu i sytuacji ich wykorzystywania.
Dzieci słabowidzące w kontakcie z zabawkami często bazują bardziej na wrażeniach dotykowych i słuchowych (tj. lepiej funkcjonujących, niż wzrokowe), dlatego wolniej poznają przedmioty - najczęściej dotykając je ustami, potrząsając, drapiąc, rzucając. Zabawki takie powinny być więc nietoksyczne, bez ostrych krawędzi, a przede wszystkim ? w kontrastowych, żywych kolorach, różnicujących ich części ? tak, aby dziecko mogło maksymalnie angażować w jego poznanie również nie w pełni funkcjonujący wzrok. Korzystnie na rozwój dziecka wpływają też przedmioty, które wydają dźwięki i można je dodatkowo wprawiać w ruch.
Dziecko z uszkodzonym wzrokiem nie powinno być jednak nadmiernie aktywizowane i przymuszane do uczenia się nowych umiejętności, a w zabawach, nauce i codziennej aktywności własnej ? nadmiernie ograniczane przez normy społeczne i estetyczne wyobrażenia dorosłych.
W konsekwencji zatem - wychowywanie i nauczanie dziecka niedowidzącego w wieku przedszkolnym i szkolnym wymaga daleko idącej indywidualizacji ? zwłaszcza doboru odpowiednich metod i pomocy oraz ich modyfikowania. Pozwoli to dziecku w najbardziej optymalny dla niego sposób nabywać wiadomości i umiejętności niezbędne dla jego prawidłowego rozwoju psychofizycznego oraz maksymalnie łagodzić trudności w codziennym funkcjonowaniu wynikające z niepełnosprawności. Stąd w procesie wychowawczo-edukacyjnym dziecka z uszkodzonym wzrokiem zachodzi konieczność ścisłej i systematycznej współpracy nauczycieli z lekarzami, tyflopedagogami i tyflopsychologami.
Bardzo duże znaczenie ma przy tym współpraca nauczycieli z rodzicami dla wypracowywania jasnych, konsekwentnych jednolitych metod postępowania z dzieckiem w szkole i w domu.
Literatura:
Z. Sękowska: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej,Warszawa 1998;
W. Utnik, A.Lisowska, E.Sękowska (red.): Jak pomóc dzieciom słabowidzącym? Poradnik dla rodziców,nauczycieli i studentów, Lublin 1995;
G.Walczak (red.): Problemy wczesnej rehabilitacji niewidomych i słabowidzących dzieci, WSPS Warszawa